تحقیقات روان زبان شناسی و علوم شناختی نشان داده اند که دوران کودکی، مخصوصا سال های ابتدایی زندگی، بهترین زمان برای یادگیری هم زمان دو زبان است. از دیدگاه عصب شناسی، مغز کودکان در سال های نخست زندگی انعطاف پذیری بالایی دارد. همچنین قادر است ساختارهای زبانی مختلف را بدون دخالت موانع شناختی بزرگسالان جذب و پردازش کند. بهترین بازه برای دوزبانه شدن کودک، از تولد تا حدود ۷ سالگی است. زیرا در این دوره، نواحی مرتبط با زبان در مغز در حال شکل گیری و تکامل هستند.
قرار گرفتن در محیطی که هر دو زبان به طور طبیعی و مستمر استفاده می شوند، به کودک امکان می دهد تا بدون ترجمه ذهنی، زبان ها را مانند زبان مادری بیاموزد. این فرایند مانع رشد زبان اول نمی شود. همچنین موجب تقویت توانمندی های شناختی، تمرکز و خلاقیت در کودکان می گردد.
مفهوم دوزبانگی در کودکان
دوزبانگی در کودکان مفهومی پیچیده و چند بعدی است. چرا که به توانایی کودک در درک و استفاده موثر از دو زبان اشاره دارد. این پدیده می تواند به صورت هم زمان (Simultaneous Bilingualism) یا پی در پی (Sequential Bilingualism) رخ دهد. در حالت هم زمان، کودک از بدو تولد یا ماه های ابتدایی زندگی، در معرض دو زبان قرار می گیرد و هر دو را به شکل طبیعی و بدون آموزش رسمی فرا می گیرد. اما در حالت پی در پی، کودک ابتدا زبان اول را می آموزد و پس از آن در محیطی جدید یا با ورود به مراکز آموزشی، زبان دوم را یاد می گیرد.
دوزبانگی تنها به معنای دانستن واژگان یا قواعد دو زبان نیست. بلکه شامل توانایی های پیچیده ای مانند جابجایی روان بین زبان ها، درک تفاوت های معنایی و فرهنگی و استفاده متناسب از زبان در موقعیت های مختلف اجتماعی است. مغز کودک دوزبانه با مهارت بیشتری در پردازش اطلاعات، حل مسئله و توجه انتخابی عمل می کند. زیرا همواره بین دو سیستم زبانی جابجا می شود.
برای دریافت مشاوره رایگان گفتار درمانی کلیک کنید
این انعطاف شناختی منجر به تقویت کارکردهای اجرایی مغز می شود. همچنین در بلند مدت با پیشرفت تحصیلی و مهارت های اجتماعی بالاتر نیز همراه است. نکته مهم در پرورش کودک دوزبانه، حفظ توازن بین زبان ها و جلوگیری از تسلط یک جانبه است. ایجاد محیطی حمایت گر، تعامل روزانه با هر دو زبان و درک تفاوت های فرهنگی، از عوامل کلیدی در موفقیت فرایند دوزبانگی در کودکان به شمار می رود.
مراحل رشد زبان در کودکان، از تک زبانی تا دوزبانی
رشد زبان در کودکان فرآیندی پیچیده و پویا است. چرا که از تولد آغاز شده و در بستر تعامل با محیط به تدریج تکامل می یابد. این فرآیند در کودکان تک زبانه و دوزبانه شباهت های بنیادینی دارد. اما تفاوت هایی نیز در نحوه و ترتیب یادگیری مشاهده می شود.
در کودکان تک زبانه، رشد زبانی از مرحله درک صداها و واکنش به آن ها آغاز می شود (تولد تا ۶ ماهگی)، سپس به مرحله غرغره کردن و تولید آواهای نامفهوم (۶ تا ۱۲ ماهگی) وارد می شود. در حدود یک سالگی، اولین واژگان شکل می گیرند و از ۱۸ ماهگی تا ۲ سالگی، واژه های بیشتری وارد گنجینه زبانی کودک می شود. پس از آن، مرحله ترکیب واژگان و جمله سازی آغاز می شود که تا حدود ۵ سالگی، زبان کودک را به سطحی کارآمد می رساند.
در کودکان دوزبانه، اگر هر دو زبان به طور هم زمان از دوران نوزادی ارائه شوند، کودک امکان دارد روند رشد زبانی مشابه کودک تک زبانه را طی کند. در مراحل اولیه ممکن است کودک واژگان را از هر دو زبان به صورت ترکیبی به کار ببرد code-mixing، که کاملا طبیعی است. با پیشرفت رشد شناختی، کودک به تفکیک زبان ها پرداخته و بسته به بافت و مخاطب، زبان مناسب را انتخاب می کند.
در دوزبانگی پی در پی، زبان دوم معمولا با تاخیر نسبت به زبان اول رشد می یابد. همچنین ممکن است مراحل اولیه یادگیری زبان اول را تکرار کند. با حمایت مناسب، هر دو زبان می توانند به سطوح بالایی از مهارت برسند، بدون آنکه رشد یکی مانع دیگری شود. توجه به کیفیت و کمیت ورودی زبانی، تعاملات اجتماعی و حمایت والدین از عوامل کلیدی در موفقیت رشد زبان در کودکان دوزبانه است.
نقش مغز در یادگیری همزمان دوزبانگی در کودک
مغز انسان در دوران کودکی، از انعطاف پذیری عصبی بالایی برخوردار است. ویژگی ای که آن را برای یادگیری زبان خصوصا دوزبانگی همزمان به طرز شگفت انگیزی آماده می سازد. در سال های اولیه زندگی، بخش هایی از مغز که مسئول پردازش زبان هستند، از جمله قشر پیش پیشانی، لوب گیجگاهی و نواحی بروکا و ورنیکه، در حال رشد و سازمان یابی هستند.
اگر کودک به طور هم زمان در معرض دو زبان قرار گیرد، این نواحی به گونه ای سازمان می یابند که هر دو زبان را به صورت موازی و بدون اختلال پردازش کنند. در دوزبانگی همزمان، زبان ها در مغز کودک در سطوح مشابهی از کارکرد عصبی رشد می کنند. طوری که هر دو زبان به عنوان زبان مادری شناخته می شوند. این فرایند موجب توسعه مهارت های اجرایی مغز، از جمله کنترل توجه، حافظه کاری و انعطاف شناختی می شود.
مطالعات تصویربرداری عصبی نشان داده اند که کودکان دوزبانه فعالیت بیشتری در نواحی کنترل شناختی مغز دارند، که به آن ها امکان می دهد به طور موثرتری بین زبان ها جابجا شوند و تداخل زبانی را مدیریت کنند. در مجموع، مغز کودک دوزبانه محیط زبانی پیچیده را با موفقیت سازمان دهی می کند. همچنین به واسطه همین تجربه زبانی، از رشد شناختی و عصبی غنی تری نیز برخوردار می شود.
بهترین زمان برای شروع آموزش زبان دوم در کودکان
بهترین زمان برای آغاز آموزش زبان دوم در کودکان، بازه حساس رشد زبانی در دوران اولیه زندگی است. چرا که از تولد تا حدود ۷ سالگی ادامه دارد. در این دوره، مغز کودکان از انعطاف پذیری عصبی بسیار بالایی برخوردار است. همچنین توانایی جذب و پردازش زبان را به صورت طبیعی، بدون نیاز به آموزش رسمی و ساختارمند، دارد. زبان آموزی در این سنین نه به عنوان یک مهارت آموختنی، بلکه همچون بخشی از رشد طبیعی کودک اتفاق می افتد و کودکان قادرند زبان دوم را همانند زبان اول فرا بگیرند.
مطالعات علوم شناختی و عصب زبان شناسی نشان داده اند که کودکان خردسال، در ۳ سال اول زندگی، می توانند تفاوت های آوایی و ساختاری میان دو زبان را تشخیص داده و آن ها را به طور هم زمان در حافظه زبانی خود رمزگذاری کنند. اگر آموزش زبان دوم به صورت مستمر، تعاملی و در بسترهای طبیعی مانند بازی، داستان و مکالمه روزمره ارائه شود، مغز کودک به طور خودکار زبان دوم را جذب و پردازش می کند.
همچنین شروع زود هنگام زبان دوم، شانس دستیابی به تلفظ بومی وار، روانی گفتار و درک فرهنگی عمیق تر را افزایش می دهد. از سوی دیگر، کودکی که زودتر در معرض دو زبان قرار می گیرد، در مهارت های شناختی مانند حل مسئله، حافظه فعال و کنترل توجه نیز عملکرد بهتری از خود نشان می دهد. در کل، دوره پیش دبستانی را می توان به عنوان مناسب ترین زمان برای آغاز فرآیند آموزش زبان دوم در نظر گرفت.
سخن پایانی
در مسیر پرورش کودک دو زبانه، توجه به ابعاد زبانی، شناختی، عاطفی و هویتی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. دوزبانگی اگر به درستی مدیریت شود، به مهارتی ارتباطی تبدیل می شود. همچنین بستری برای رشد ذهنی، فرهنگی و اجتماعی کودک فراهم می آورد. والدین، مربیان و متخصصان گفتاردرمانی کرمان نقش محوری در هدایت این فرایند دارند. با بهره گیری از منابع علمی، ایجاد محیطی حمایت گر و مراجعه به مراکز تخصصی مانند بهترین گفتار درمانی کرمان، می توان از فرصت طلایی دوران کودکی برای آموزش هم زمان دو زبان بهره مند شد، بی آنکه خللی در رشد طبیعی کودک ایجاد گردد. هدف نهایی، پرورش نسلی است که به دو زبان تسلط دارد. به علاوه از نظر روانی و فرهنگی نیز پخته، متعادل و توانمند است.